Novel - İş Güvenliği ve Çevre Ölçüm Parametreleri:
Gürültü nedir? Gürültü Ölçüm Yöntemleri
Çalışanların maruz kaldığı fiziksel etmenlerin en önemlilerinden biri gürültüdür. Gürültü, fiziksel bir etmen olarak işitme duyusuna anlık olarak zarar verebilirken, aynı zamanda yaratacağı hasarla uzun vadede işitme sağlığını da olumsuz etkileme potansiyeli taşır. Bu özellikleri nedeniyle gürültü, üzerinde en çok durulan iş hijyeni parametreleri arasında yer alır.
Bir iş hijyeni parametresi olarak gürültü konusuna detaylıca girmeden önce, sıklıkla karıştırılan ses ve gürültü kavramlarına açıklık getirmekte yarar vardır.
Ses, esnek bir ortamda mekanik titreşimler halinde yayılan dalgalardır. Gerilmiş teller, metal levhalar veya insan boğazında olduğu gibi etten ses telleri, bazı ses kaynakları olarak sayılabilir. Bu kaynaklar titreştiğinde etraflarında bulunan hava moleküllerini de titreştirirler, böylece ses meydana gelir. Hava moleküllerinin titreşiminin yayılmasına ses dalgası, bu titreşimlerin havada yayılma hızına ses hızı denir.
Gürültüyü kısaca, ani veya istenmeyen ses, işitme duyusuna zarar verebilen yüksek ses olarak tanımlayabiliriz. Yüksek ses, insan sağlığını etkilemesine rağmen her zaman gürültü olarak algılanmayabilir, örneğin konser sırasındaki yüksek sesli müzik gibi. Bazı durumlarda da ses, zihinsel yoğunlaşma gerektiren işler sırasında konsantrasyonu bozduğundan, yüksek ya da potansiyel bir zararı olmasa da gürültü olarak tanımlanabilir.
Değişik tipteki darbe ve patlamalar sonucu oluşan yüksek şiddette gürültülere “anlık gürültü” veya “darbe gürültüsü” denilir. Darbe gürültüleri 1 saniyeden uzun sürmez, ama olumsuz etkileri yüksek olabilir.
Yukarıdaki tanımlamalardan da anlaşılabileceği gibi, ses ve gürültü birbirlerinden çok net olarak ayrılamayan sübjektif kavramlardır ve bu kavramlar birbirlerinin yerine kullanılabilmektedir. Diyebiliriz ki; her gürültü bir sestir, ama her ses gürültü olmayabilir.
Ses Nedir? Ses Parametreleri
Sesi tanımlamada kullanılan temel parametreler vardır. Bunlara kısaca değinelim;
Frekans: Frekans, saniye başına gerçekleşen titreşim döngü sayısıdır. Nesnelerin titreşiminin ve hava hareketinin saniye başına döngü sayısı farklı olabilir. Parçacık ne kadar hızlı titrerse, frekans da o kadar yüksek olur. Frekans “f” sembolü ile ifade edilir, birimi hertz(Hz)’dir. Bu birim, yüksek seslerde kilohertz(kHz) olarak ifade edilir (1000 Hz = 1 kHz)
Sağlıklı bir insan için normal duyma aralığı 20 Hz – 20000 Hz(20 kHz) olarak kabul edilir. İnsan kulağı orta frekanslara daha hassastır, bu da 500 Hz – 4000 Hz aralığındadır ve bu da konuşma frekans aralığıdır. Bu frekans aralığının altında ve üstünde kalan sesler insan kulağı tarafından duyulamazlar, ama maruz kalındığında baş ağrısı, yorgunluk gibi olumsuz etkileri olur.
Ses Basıncı: Ses basıncı (veya akustik basınç) gürültü şiddeti olarak ta adlandırılabilir. Ses basıncı, atmosfer basıncında bir değişiklik yaratarak bir dalga olarak yayılır. Gürültünün şiddeti, ses dalgasının oluşturduğu basıncın boyutuna bağlıdır. İnsan kulağının ses basıncına tepki göstermesi sonucu sesler işitilir. Ses kaynağındaki titreşimler büyüdükçe, oluşan ses basıncı da yükselir. Ses basıncının birimi paskal(Pa)’dır, ancak bu birim milyonlarca sayı ile ifade edildiğinden, gürültü ölçümlemelerinde Pa’ya karşılık gelen desibel(dB) birimi kullanılır. Sağlıklı bir insan kulağı, 0 – 140dB arası ses basınçlarına duyarlıdır.
Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere, gürültü insan sağlığını sesin basıncına(=yüksekliğine) ve sesin frekansına bağlı olarak etkiler. Sesin yüksekliği “Desibel(dB)”, frekansı ise “Hertz(Hz)” denilen birimlerle ölçülür.
Yüksek Gürültü Maruziyeti Riskleri Nelerdir?
Çok yüksek ses, iç kulaktaki kıl hücrelerine geçici olarak zarar verir, geçici sağırlığa neden olur. Bu yüksek ses maruziyetinin uzun süre devam etmesi, kıl hücrelerinde kalıcı zararlar verir ve kalıcı sağırlığa neden olur.
Uzun süreli maruziyet yaşanmasa da, şiddetli/darbeli gürültü, silah patlaması gibi ani ve yüksek sesler de işitme kaybına neden olabilir(akustik travma).
Bazı durumlarda aşırı yüksek ses kulak zarını delebilir.
Gürültünün zararlı etkileri işyerleriyle sınırlı kalmayabilir. Örneğin; kulaklıkla dinlenen yüksek seste müzik, eğlence yerlerinde maruz kalınan aşırı yükseklikte sesler de işitme duyularına zarar verebilir.
İş Sağlığı Güvenliği Kabul Edilen Gürültü Sınır Değerleri
Gürültünün zararlı etkilerine karşı önlem almak için “Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik” hazırlanmış, bu yönetmelikte gürültü maruziyet sınır değerleri tanımlanmıştır.
Günümüzde geçerli yönetmeliğe göre bu sınır değerler şöyledir;
En düşük maruziyet eylem değeri; 80 dB(A) – Kulak koruyucular hazır bulundurulmalı
En yüksek maruziyet eylem değeri; 85 dB(A) – Kulak koruyucular kullandırılmalı
Maruziyet sınır değeri; 87 dB(A) – Ortam tedbirlerinin yanında Kulak koruyucular kullandırılmalı
Gürültü Yönetmeliğinde, sınır değerlerinin tanımlanmasının yanısıra, hangi maksimum gürültü seviyelerinde ne kadar süre kalınabileceği de belirtilmiştir. Bu değerlere de göz atalım;
| Maksimum Gürültü Düzeyi |
Gürültüye Maruz Kalınan Süre |
| 82 dB |
16 saat |
| 85 dB |
8 saat |
| 88 dB |
4 saat |
| 91 dB |
2 saat |
| 94 dB |
1 saat |
| 97 dB |
1/2 saat |
| 100 dB |
1/4 saat |
| 103 dB |
1/8 saat |
Darbeli gürültülerde ise üst sınır 140 dB’dir, bu sınır aşılmamalıdır.
Yönetmelik hazırlanırkan, Amerikan ACGIH(American Conference of Governmental Industrial Hygients) standartları baz alınmıştır, yukarıdaki tabloda yazılı değerler dünyada farklı standartlarda değişkenlikler gösterebilmektedir.
İş Sağlığı Güvenliği – Gürültü Nasıl Ölçülür?
Yukarıda etki mekanizmaları ve sağlık üzerindeki olumsuzlukları belirtilen gürültüden korunmak için, öncelikle doğru ve hassas ölçümler yapılması gereklidir.
İşyeri ortamında ses ölçümleri için iki ayrı tipte cihaz kullanılır: ortam ses seviyesi ölçerler ve kişisel gürültü dozimetreleri.
Ortam ses seviyesi ölçerler el tipi cihazlardır, ayrıca tripod tarzı destek üniteleriyle sabitlenerek te kullanılabilirler. Bu cihazlarla, ses kaynağından ortama yayılan sesin şiddeti ve ses frekansı ölçülür. Cihazın, ölçüm amacına bağlı olarak sadece ses basıncını ölçen versiyonu olabileceği gibi, ayrıca oktav bandları bazında frekans analizlerini yapan versiyonları da vardır. Bu cihazlarla anlık ses seviyesi, ortalama ses seviyesi, pik(darbe gürültüsü), zaman ağırlıklı ortalama(TWA) gibi parametreler ölçülebilir. Ortam ses seviyesi ölçerler, mikrofon hassasiyetlerine bağlı olarak Tip1 ve Tip2 olarak ikiye ayrılırlar. Çevresel amaçlı gürültü ölçümleri yapılacaksa Tip1 mikrofon hassasiyetinde cihazlar seçilmelidir. Sadece iş güvenliğine yönelik ölçümler yapılacaksa Tip2 mikrofon hassasiyetinde cihazlar yeterlidir. Bu cihazlarla ölçüm yapıldıktan sonra, ölçüm verilerini bilgisayar ortamına indirmek ve grafik-tablo bazında detaylı veri analizlerini yapmak için pratik ve güvenli bir yazılım gereklidir.
Kişisel gürültü dozimetreleri; çalışanın yakasına takılacak büyüklükte, kablosuz, hafif ve kolay kullanımlı cihazlar olmalıdır. Bu cihazların birincil amacı, çalışanın gürültü maruziyetini ölçmektir. Bu cihazlarda Tip2 hassasiyetinde mikrofon kullanılır. Gürültü dozimetrelerinde, yukarıda belirtilen ses seviyesi ölçerlerde olduğu gibi anlık ses seviyesi, ortalama ses seviyesi(Leq), pik(darbe gürültüsü), zaman ağırlıklı ortalama(TWA), %doz gibi parametreler ölçülebilir. Cihaz çalışanın yakasına takılı olarak çalştığı için, burada kaydedilen değerler kişisel verilerdir. Gürültü dozimetrelerinde ölçüm yapıldıktan sonra, ölçüm verilerini bilgisayar ortamına indirmek ve grafik-tablo bazında detaylı veri analizlerini yapmak için pratik ve güvenli bir yazılım gereklidir.
Ses seviyesi ölçer cihazlarda insan kulağının tepkisini simüle edebilmesi için A ağırlıklı filtreler kullanılır, ölçüm birimi dB(A) olarak belirtilir. Yukarıda belirtilen darbe gürültüsü için ise C ağırlıklı filtreler üzerinden ölçüm yapılır, ölçüm birimi dB(C) olarak ifade edilir.
Gürültü Ölçüm Cihazlarının Kalibrasyonu Nasıl Sağlanır?
Ortam ses seviyesi ölçerler veya gürültü dozimetreleri ile ölçümlere başlamadan önce, cihazın kalibrasyon kontrolünü yapmak çok önemlidir. Bu işlemle, ölçüme başlamadan cihaz değerlerinde sapma olmadığı ve doğru ölçüm yaptığı teyid edilir. Kalibrasyon kontrol işlemi ölçümlerden sonra da tekrarlanmalıdır. Böylece, ölçümler boyunca cihaz değerlerinde bir sapma olup olmadığı kontrol edilerek, yapılan ölçümün güvenilirliği teyid edilmiş olur.
Sonuç
Hem günlük hayatımızda, hem de çalışma ortamlarında en önemli sağlık&güvenlik parametrelerinden biri olan gürültü, gerekli önlemler alınarak olumsuz etkileri azaltılabilir, riskleri minimize edilebilir. Bunun için de; doğru, güvenilir, teknik yeterliliği iyi ve standartlara uygun cihazlarla ve bu cihazları tedarik etmesinin yanısıra teknik desteğini de eksiksiz sağlayan kuruluşlarla çalışmak çok önemlidir.
Unutulmamalıdır ki, sağlıklı bir çalışma ortamı hedefleniyorsa ve çalışan güvenliği için koruyucu önlemlere önem veriliyorsa, bu hedeflere yönelik çalışmaların ilk adımı doğru yöntemlerle ve doğru cihazlarla ölçüm yapmaktır.
Yazan: Hamdi YÜKSEL
Web sitemizde bulunan tüm yazılar ve görseller www.novel.com.tr yazarlarına aittir. Web sitesinde yer alan herhangi bir içerik yazılı izin olmadan kopyalanamaz, değiştirilemez ve diğer basılı ve dijital alanlarda (web sitesi, blog, dergi, kitap vb.) kullanılamaz. Haklarımız 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda belirtilen hükümlerle korunmaktadır.
Not: Kullanılan tüm görseller telif hakkı sahiplerine ait olabilir. Görseller “Creative Commons” (CC0) lisansı kapsamındadır.
